Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

Wuustwezel - Maria-ter-Heide
 
Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de trams van de 'Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij' (ZNSM) en later de 'Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen' (NMVB) reden, in het bijzonder van Wuustwezel tot aan Maria-ter-Heide, waar kortbij de stelplaats Polygoon lag.
 
 
 
01. Evenals in Zandvliet kreeg Wuustwezel in 1890 een volwaardig 'tolkantoor' bij het remisecomplex van de ZNSM in de buurtschap Braken. In 1934 werd deze vestiging bevorderd tot een 'tolkantoor van de eerste rang'. Vier jaar later werd echter een nieuw kantoor 1,5 kilometer verderop naar het noorden in gebruik genomen. Het definitieve einde van deze vestiging van de douane bij Wuustwezel kwam op 31 december 1992.
 
 
02. Op een topografische kaart uit de jaren dertig is het vroegere remiseterrein in arcering aangeduid, compleet met drie gebouwen. Dat zijn van zuid naar noord een loods voor het tijdelijk stallen en onderhouden van locomotieven en/of rijtuigen, het 'tolkantoor' dat tegelijkertijd ook als stationsgebouw diende, en een kleine goederenloods. De tramweg staat in een gele lijn aan de oostzijde van de weg aangegeven.
Ter hoogte van de kruising met de weg naar Loenhout staan twee horecagelegenheden, die hieronder nog meer aandacht krijgen.
 
 
03. Locomotief ZNSM 13 is op 7 augustus 1932 met een extra tram uit Antwerpen naar Breda gefotografeerd aan de noordzijde van het emplacement Wuustwezel (Braken). Juist buiten beeld rechts stond de locomotieven- en rijtuigenloods. Het 'tolkantoor' stond wat verderop. Ruim 2000 mensen reisden die dag naar de anti-oorlogsdemonstratie van de SDAP in Breda. Er reden zes lange trams, getrokken door één van de locomotieven ZNSM 13 (boven), 14 en 15, tussen Wuustwezel (Braken) en Breda.
 
 
04. Aan de noordzijde van van het emplacement Wuustwezel (Braken) staat locomotief ZNSM 15 op 7 augustus 1932 gereed met een tram naar de anti-oorlogsdemonstratie van de SDAP in Breda.
 
 
05. Aan de zuidzijde van het emplacement Wuustwezel (Braken) vertrekt een tram van de ZNSM naar Antwerpen. Vaag is achter de tram het 'tolkantoor' te zien. Uiterst links staat het hotel, café en restaurant 'De Ster' (zie hieronder).
 
 
06. Staande op het emplacement is in zuidelijke richting de 'uitrit' naar Antwerpen te zien. Links en rechts staan nog wat afgedankte rijtuigen en goederenwagens. Buiten de poort staat links het hotel, café en restaurant 'De Vrije Burger' en rechts dat met de naam 'De Ster'.
 
 
07. Kijkend in noordelijke richting, rond 1910, is ter hoogte van de Steenweg naar Loenhout en Hoogstraten (juist achter het gebouw rechts) het 'tolkantoor' te zien. Een korte tram staat op het hoofdspoor ter hoogte van dat 'tolkantoor'. Links staat het hotel, café en restaurant 'De Ster' en rechts een soortgelijke zaak met de naam 'De Vrije Burger'. Ansichtkaart uit circa 1905.
 
 

1. Twee horecagelegenheden van betekenis te Wuustwezel (Braken)
 
 
08. Oorspronkelijk droeg het 'Logement en afspanning, Station van den tram' aan de westzijde van de Rijksweg de naam 'In de Ster' , maar later werd dat gewoon 'De Ster'. De eigenaar was J. van den Heuvel-Staepels. Het hoofdgebouw was oorspronkelijk vijf ramen breed. Enkele jaren later werd de stal en schuur (voordien in gebruik als afspanning) aan de zuidzijde ongeveer gelijk gemaakt aan het hoofdgebouw, tot op maar liefst acht ramen breedte. Ansichtkaart uit circa 1900.
 
 
09. Het hotel, café en restaurant 'De Ster' droeg in de voorgevel de opschriften 'Logement en Afspanning' en 'Station van de tram'. Een zware vrachtwagen met bitumen als wegverharding is gestopt voor het hotel 'De Ster'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
10. Het hotel, café en restaurant 'De Ster' had behalve tramreizigers nog al wat aantrekkingskracht op automobilisten. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
11. Het hotel, café en restaurant 'De Ster' had behalve tramreizigers nog al wat aantrekkingskracht op automobilisten. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
12. Tot op de dag van vandaag bleven de opschriften in de gevel uitstekend bewaard, dit in tegenstelling tot de eerste bestemming van het gebouw. Foto van 25 augustus 2021.
 
 
13. De eigenaar van het hotel, café en restaurant 'De Vrije Burger' was heel goed in het reclamemaken voor zijn zaak, getuige de grote opschriften op de gevelpartij rechts. Overigens werd het gebouw in latere jaren dubbel zo groot. Ansichtkaart uit circa 1905.
 
 
14. Heden ten dage bestaat het pand nog steeds, al is de eerste bestemming van het gebouw verloren gegaan. In tegenstelling met de vroegere buurman aan de overzijde, zijn de opschriften onleesbaar gemaakt. Foto van 25 augustus 2021.
 
 
15. Gelukkig is er destijds een ansichtkaart uitgebracht met de voorzijde van het gebouw, waaruit blijkt dat (vee)koopman Chantrain Staepels een hotel en restaurant exploiteerde en onderdak bood aan wachtende tramreizigers. Evenals de eigenaar van 'De Ster' onderhield hij contacten met de 'Touring Club de Belgique', maar of hij daarin succesvol was, is niet bekend. Hoogstwaarschijnlijk was Chantrain Staepels een broer van de vrouw van de eigenaar aan de overkant van de weg.
 
 
16. Met behulp van de oude ansichtkaart kon de hedendaagse worden aangevuld met opschriften. Zo is er in Wuustwezel (Braken) nog heel wat bewaard gebleven uit het glorierijke verleden van de horeca rond het vroegere bedrijvige tramstation annex remise. Inmiddels is het gebouw aangetast door hedendaagse reclames.
 
 
17. Ter afsluiting een beeld uit de tijd van de elektrische tram. Kijkend naar het zuiden ter hoogte van de Steenweg naar Loenhout en Hoogstraten (juist voor het gebouw links) staat rechts het voormalige hotel, café en restaurant 'De Ster' en links dat van 'De Vrije Burger'. De ansichtkaart is gemaakt in de jaren vijftig, toen het traject Brasschaat (Polygoon) - Wuustwezel (grens) onder 'de draad' was gebracht. Links ligt ook het wissel voor de trams naar en van de remise, later ingericht voor uitsluitend autobussen.
 
 
18. Sinds het najaar van 2021 ziet de situatie er in Wuustwezel al weer anders uit. De originele opschriften op het gebouw links zijn nog juist op tijd gereconstrueerd...! Het pand rechts is echter sinds de jaren zestig nauwelijks meer gewijzigd. Foto uit Google Earth.
 
 

2. Nog wat beelden van Wuustwezel uit het verleden
 
 
19. Wuustwezel, kijkend in zuidelijke richting. Het hoge gebouw links staat op de volgende ansichtkaart aan de rechterzijde.
 
 
20. Wuustwezel, kijkend in noordelijke richting. Het hoge gebouw rechts staat op de voorgaande ansichtkaart aan de linkerzijde.
 
 
21. Wuustwezel, kijkend in noordelijke richting, enkele honderden meters terug naar het zuiden, vanaf de voorgaande ansichtkaart.
 
 
22. Het centrum van Wuustwezel ligt een vijfhonderd meters ten oosten van de aloude 'Napoleonsweg'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
23. Gezicht vanaf het zuiden op de eeuwenoude kerk van 'Onze-Lieve-Vrouw ten Hemel Opgenomen'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
24. Overigens is de kerk rond 1900 in neo-gotische stijl geheel vernieuwd en uitgebreid met een dwarsbeuk, 26 oktober 2021.
 
 
25. Gezicht vanaf de kerktoren in westelijke richting, circa 1910.
 
 
26. Gezicht vanaf de kerktoren in oostelijke richting, circa 1910. Rechtsonder het voormalige gemeentehuis uit 1838 te zien. In 1926 nam Wuustwezel het fraaie kasteel 'Hens' ten noorden van het dorp als zodanig in gebruik.
 
 
27. Gezicht vanaf het zuiden op het fraaie kasteel 'Hens' ten noorden van het dorp Wuustwezel. Het pand is gebouwd in de jaren 1910-1912 in neo-Vlaamse renaissancestijl naar het ontwerp van architect Jaak Alfons Van der Gucht. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
28. Het pand werd in 1923 door de gemeente aangekocht en in 1926 gebruik genomen als gemeentehuis, ter vervanging van het oude en te kleine pand uit 1838 aan de Dorpsstraat, dat overigens nog steeds bestaat.
 
 

3. Terug naar de tram van Wuustwezel naar Polygoon (stelplaats) nabij Maria-ter-Heide

 
 
29. Kaart van het gedeelte Wuustwezel - Stelplaats Polygoon - Maria ter Heide. Het kleine 'pootje' (links van het woord 'stelplaats') was een restant van NMVB-lijn naar Brecht. Deze lijn was al per 16 oktober 1946 gesloten voor reizigersvervoer. In 1951 volgde ook het goederenvervoer, waarna het tracé werd opgebroken.
 
 
30. Uit de vroegste jaren van de NMVB zijn slechts weinig afbeeldingen bekend van trams in de normale dienst langs de Rijksweg (Bredabaan) tussen Antwerpen (IJskelder) en Wuustwezel. Deze opname van een tram in de richting Nederland is in de jaren rond 1910 in de buurt van het Gooreind (tussen het kruispunt 'Polygoon' en Wuustwezel) gemaakt.
 
 
31. In de jaren zestig had de buurtschap Gooreind betrekkelijk weinig last van het steeds maar toenemende autoverkeer langs de Rijksweg (Bredabaan). Slechts af en toe werd de rust ook even verstoord door een elektrische tram van de NMVB naar en van Wuustwezel.
 
 
32. Ter hoogte van het kruispunt 'Polygoon' (circa vijftig meter verder vaag te zien) bij Maria-ter-Heide stond het restaurant 'Au Lion d'Or' van D. Colle. Aan de oostzijde van de Rijksweg (later Bredabaan) reden eerst de trams van de ZNSM en later die van de NMVB naar en van Wuustwezel. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
33. Ter hoogte van de stelplaats 'Polygoon' (op achtergrond links) bij Maria-ter-Heide rijdt het dieselmechanisch motorrijtuig AR 168 van de NMVB met het aanhangrijtuig 676 op lijn 64 langs de Bredabaan naar Wuustwezel (grens). Het traject Brasschaat (vanaf de stelplaats 'Polygoon' - Wuustwezel (grens) was op dat moment nog niet elektrisch bereikbaar. Dat gebeurde pas op 23 december 1951. Foto Jan Voerman, 5 augustus 1951, collectie NVBS.
 
 
34. Motorrijtuig NMVB 9866 rangeert met een aanhangrijtuig voor lijn 64 langs de Bredabaan ter hoogte van de stelplaats 'Polygoon' (rechts van het tramstel) bij Maria-ter-Heide. Van dit type motorrijtuig (Braine-le-Comte) reden er maar vier in de groep Antwerpen van de NMVB. Foto Jan Vogels, 1960, collectie NVBS.
 
 
35. Een groot aantal NMVB-aanhangrijtuigen zijn terzijde gesteld op het terrein van de stelplaats Brasschaat 'Polygoon', parallel aan de Sint-Jobsesteenweg (N 117) bij Maria-ter-Heide. De rij rechts bestaat uit de serie NMVB 19557-19577 (eigen bouw Merksem in de jaren 1951-1954, met vooraan 19561), terwijl in de rij links aanhangrijtuigen uit de serie NMVB 19633-19645 staan, die later werden omgevormd in motorrijtuigen 'Type S'. In de verte achter de rijtuigen staat langs de Sint-Jobsesteenweg (N 117) de Artilleriekazerne. De hier gelegerde militairen kregen hun oefeningen op het 'Groot Schietveld' (zie kaart). Foto Jan Vogels, circa 1967, collectie NVBS.
 
 
36. De Artilleriekazerne aan de Sint-Jobsesteenweg (N 117) bij Maria-ter-Heide. Rechts ligt een restant van de voormalige NMVB- lijn vanuit Brecht naar 'Polygoon' naar Brecht. Buiten beeld rechts is het terrein van de stelplaats 'Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1950.
 
 
37. Gezicht op de stelplaats 'Polygoon', vanaf het kruispunt Essensesteenweg (achter de fotograaf), Bredabaan (links en rechts) en Sint-Jobsesteenweg. De lange rij tramrijtuigen links staan op het restant van de voormalige NMVB-lijn vanuit Brecht naar 'Polygoon'. Uiterst rechts staat een 'friteskot', dat uiteraard niet mocht ontbreken bij een stelplaats, kruispunt van wegen en overstappunt voor vele reizigers (tram op bus of omgekeerd). Tussen de beide 'stellen' met op de achtergrond een autobus is een 'Engels' wissel te zien, dat bij de NMVB vrij zelden voorkwam. (Een Engels wissel is een 'compacte' combinatie van een kruising en vier wissels.) De foto is gemaakt op 26 juni 1966.
 
 
38. Gezicht op het 'Engels' wissel bij de in- of uitgang van de stelplaats 'Polygoon'. Vanuit alle richtingen waren alle sporen op het emplacement bereikbaar. Links ligt het restant van de voormalige NMVB-lijn van Brecht naar 'Polygoon', dat werd gebruikt om al terzijde staand rollend materieel op te stellen.
 
 
39. NMVB-motorrijtuig 9778 vertrekt op 3 augustus 1954 vanaf de stelplaats 'Polygoon', ingetuigd als lijn 63 (Antwerpen-Merksem-'Polygoon', vice-versa), in zuidelijke richting naar Antwerpen. Links is nog juist de Bredabaan te zien.
 
 
40. Kort vóór de opheffing van de tram in 1968 vertrekt het NMVB-motorrijtuig 9742, na het aankoppelen van de bijwagens 19575 en 19561, als lijn 64 vanaf de stelplaats 'Polygoon' naar Antwerpen (Franklin Rooseveltplaats). Vandaar komt het stel in een 'spitsuurrit' weer terug naar de stelplaats 'Polygoon'. Foto Frits van der Gragt. Uit: 'Couleurs Vicinales', 2008.