Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

Per tram van Oudenbosch via Hoeven naar de Haansberg
 
Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) reed op weg van Oudenbosch (overweg) over Hoeven naar Etten.
 
 
 
01. Een prachtig beeld van de spoor- en tramwegovergang in de Bosschendijk. Links staat wachterswoning 10 met wachteres (of een kind van de wachter). Voor de tram waren aparte sluitbomen aangebracht, die alleen werden geopend, wanneer een tram in aantocht was. Zodra een tram door kon rijden, ging het licht op groen. Aan de zuidzijde van de overweg stond de lantaarn rechts van de tramweg, maar aan de overzijde was die boven het tramspoor gemonteerd en toegankelijk via een trapje. Let wel, het waren destijds allemaal olielampen.
Bij de wachterswoning (aan de straatzijde) staat een abri voor wachtende tramreizigers. Aan de overzijde van de straat staan ook twee wachthokjes. Het meest rechtse, pal tegen de spoorwegovergang, was bedoeld als schuilgelegenheid voor de afloskracht (van de vaste wachter in de woning). Waar het andere hokje dan voor diende, is mij onbekend. Foto uit circa 1910.
Met dank aan Toon de Bruijn, Roosendaal.
 
 
02. Gezicht vanuit het zuiden op de overweg in de Bosschendijk te Oudenbosch, met links de (normaal gesloten) sluitbomen voor de ZNSM en rechts de (normaal openstaande bomen) van de 'Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen' (SS). In de tramweg lag een boog om een wat meer haakse kruising mogelijk te maken, terwijl dat voor de weg niet nodig was. Aan de overzijde van de overweg staat rechts de wachtpost en links wachterswoning 10. Foto M. Hopstaken, Oudenbosch, circa 1920.
 
 
03. De overweg bij wachterswoning 10 is tevens de scheiding tussen de Sint Bernaertstraat en de Bosschendijk, circa 1920.
 
 
04. Even voorbij de overweg en rechtsom terugkijkend, zie je het spoorwegstation van Oudenbosch en op de hoek een fraaie villa (op een zeker in vroeger dagen zeer mooie locatie) aan de Bosschendijk. Foto uit circa 1930.
 
 
05. Gezicht op het pand op de hoek van de Bosschendijk, het fietspad en het spoorwegstation te Oudenbosch, circa 2020. Op de voorgrond passeerde de ZNSM met haar trams tussen Breda en Steenbergen. Achter de fotograaf lag vroeger een wisselplaats.
 
 
06. Kijkend in de richting Hoeven vanaf dezelfde plek zie je links het café 'Kweekerslust' en aansluitend een rijtje particuliere huizen. Rechts ligt de tramweg met wisselplaats, destijds in de dienstregeling bij de ZNSM bekend als halte 'Overkr.', of 'Overwegkruising'. Ansichtkaart uit circa 1905.
 
 
07. Op een ander plaatje lijkt er meer bedrijvigheid in het café te zijn. Een hondenkar (met vaag zichtbaar een liggende hond) en een 'klikkar' (op hoge wielen) verraden de aanwezigheid van klanten aan de tap. Rechts ligt de tramweg met wisselplaats, destijds in de dienstregeling bij de ZNSM bekend als halte 'Overkr.', of 'Overwegkruising'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
08. Gezicht vanaf de spoorwegovergang op een aantal goederenwagens van de ZNSM. Vaag is het nummer 315 op de eerste wagen te onderscheiden. De wisselplaats (km 11,361 - km 11,503), destijds in de dienstregeling bij de ZNSM bekend als halte 'Overkr.', of 'Overwegkruising' lag langs de Bosschendijk. De andere halten waren op de Wagenhoek aan de westzijde en in het centrum van het stadje. Geheel links ligt café 'Kweekerslust'. De cafébaas trad (evenals die op de beide andere stopplaatsen in Oudenbosch) op als agent voor de ZNSM en was ook belast met het aannemen en bezorgen van stukgoederen.
Foto J. Ditvoorst, circa 1930.
 
 
09. Kijk je iets meer naar rechts, dan zag je (en zie je nog steeds) een fraaie villa aan de Bosschendijk staan. Destijds was dat 'Villa Louisa'. Tegenwoordig staat dit huis op de hoek met de Beukenlaan. Goed is te zien dat het wissel voor de tram rechtsleidend is, in tegenstelling tot het symmetrisch wissel aan de andere kant van de wisselplaats. Ansichtkaart uit circa 1920.
 
 
10. Nogmaals een beeld van het café 'Kweekerslust', maar dan in de vroegere jaren. Zojuist is een tram naar Breda tot stilstand gekomen. Terwijl de machinist en de stoker bij de locomotief wachten op het vertreksein van de conducteur wordt een foto gemaakt. Links heeft een boer met zijn paard en kar een lading overgenomen uit de bagagewagen van de tram achter de locomotief. Een man is even gestopt met het knippen van zijn heg. Een ander poseert met een zak op zijn schouders. De conducteur wacht geduldig op de fotograaf, voordat hij het vertreksein zal geven. In de verte staat nog een goederenwagen op de wisselplaats. Foto uit circa 1910.
 
 
11. Een paar honderd verder en terugkijkend naar Oudenbosch zie je in de verte de overweg met een juist passerende reizigerstrein, getrokken door een locomotief van de vroegere Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HIJSM). Deze serie van 35 machines uit de jaren rond 1915 had de bijnaam 'Blikken Tinus', vanwege de wat rammelende drijfstangen. De trein maakt juist volop vaart na het passeren van het station met een wat lagere snelheid. Rechts staan 'de huizen van Speet', genoemd naar de bouwer. In het huis bij de twee lindenbomen woonde steenhouwer Creton en later diens neef Ch. van de Riet. De foto dateert uit de jaren rond 1930.
 
 
12. Gezicht op de panden aan de Bosschendijk 31, 33, 35, 37, 39 et cetera, circa 2020. Links in beeld lag de vroegere wisselplaats van de ZNSM.
 
 
13. Aan de zuidoostzijde van de wisselplaats lag een symmetrisch wissel, waarschijnlijk zelfs een verend wissel, omdat een handel-inrichting ontbreekt. Trams uit de richting Hoeven komen dan vanzelf altijd op het linker spoor terecht. In de verte, bij de overweg, staat wachterswoning 10 en daarachter rijst de hoge koepel van de basiliek op. De ansichtkaart zal iets eerder dan de vorige (oude) foto zijn gemaakt, want de bomen links zijn nog niet gekapt om plaats te maken voor jonge exemplaren. Goed is te zien, dat van de bebouwing rechts nog heel wat bewaard is gebleven. Ansichtkaart uit circa 1920.
 
 
14. Weer een honderdtal meters verder in zuidoostelijke richting en terugkijkend in de richting van de overweg en de wisselplaats, is goed te zien dat het wissel niet meer symmetrisch is uitgevoerd, maar linksleidend. Kennelijk is dat gedaan om in de reizigersdienst de snelheid van de trams te kunnen verhogen, dit in de strijd tegen de opkomende concurrentie van autobussen. Het mocht echter niet baten, want al in het najaar van 1934 was het afgelopen met de reizigerstram. Ter hoogte van het café 'Kweekerslust' staat een vrachtauto. Inmiddels is er al veel nieuwbouw aan de noordzijde van de Bosschendijk tot stand gebracht. De foto dateert uit de jaren rond 1930.
 
 

15. Nogmaals een honderd meter verder in zuidoostelijke richting en de overweg was al niet meer zichtbaar. De openstaande witte poort, rechts van het midden in beeld, behoorde toe aan 'Villa Betsy'. Links hing aan een boom het bordje met als tekst 'Verboden te venten'. Na 'Villa Betsy' kwam je vroeger in het buitengebied van Oudenbosch met achtereenvolgens de stopplaatsen bij het café 'Velletri', in de buurtschap Kruisstraat en in de buurt van het seminarie 'Bovendonk' in Hoeven. Ansichtkaart uit circa 1920.
 
 
16. 'Villa Betsy' was in 1898 gebouwd door boomkweker H.W. van de Bom. De fotograaf zag kort na de bouw vanaf deze plek nog de basiliek van Oudenbosch staan. Links, aan de westzijde van de weg, reed de tram elke dag zo'n vijf tot zes ritten tussen Breda en Oudenbosch. Een woning kort bij de halte 'Overkr.', of 'Overwegkruising' was destijds een goed uitgangspunt voor een reisje naar Breda, zowel voor zakelijke doeleinden of uit toeristisch oogpunt. De trein was in dit opzicht geen alternatief, niet over Roosendaal en ook niet via Lage Zwaluwe.
 
 
17. De fraaie 'Villa Betsy' kende overigens geen lang bestaan. In de nacht van 7 op 8 oktober 1931 brandde het houten pand tot de grond toe af. Op deze foto uit de eerste jaren had het huis nog geen torengebouw op het achterstuk. Links is het koetshuis te zien.
 
 
18. Uit: 'De Grondwet' van 8 oktober 1931 (uitgave J. van Poll-Suykerbuyk, Roosendaal). Vrachtschipper J. van Rooij was overigens geen eigenaar, maar huurder van het pand.
 
 
19. Nogmaals 'Villa Betsy' uit 1898 (links), nu met torentje, en de al eerdergenoemde 'Villa Louisa' uit 1912 (rechts) in beeld.
 
 
20. De stopplaats Velletri had haar naam te danken aan een boerderij met de naam 'Velletri' in de gevel aan de straatzijde. Van hieruit kon je via de weg aan de westzijde van de boerderij in noordelijke richting talloze boerderijen in de polders bereiken. De stopplaats bestond nog niet in 1898, maar wel in 1910. Voormalig streekarchivaris C.Th. Lohmann maakte de foto van het pand op het adres Bosschendijk 195 op 6 juli 1967. Het pand was in de jaren zestig in handen van de familie J. Buijs en moest in december 1970 plaats maken voor de ontsluiting van de nieuwe wijk 'Velletri'.
 
 
21. Zomer en winter bij 'Velletri', rechtsboven op 6 juli 1967 en rechtsonder op 5 oktober 1961. Foto's C.Th. Lohmann. De foto links is hoogstwaarschijnlijk gemaakt in de strenge winter 1962-1963. De fotograaf is echter onbekend.
 
 
22. Van Oudenbosch tot kort voor de bebouwde kom van Hoeven lag de tramweg aan de zuidzijde van de weg. Kort bij het seminarie op Bovendonk reed de tram via een in 1928 nieuw aangelegd tracé met boogverbetering naar de Hofstraat. Vervolgens ging het, pal voor het seminarie Bovendonk, naar links en was er een wisselplaats met uithaalspoor. Ter orientatie volgt eerst een plattegrond in twee delen met de ligging van sporen en wissels.
 
 
 
23. en 24. De bebouwde kom van Hoeven werd doorkruist via de Sint-Janstraat (vroeger Laageind, westzijde) en de Hoogstraat (oostzijde) om dan uit te komen op de noordzijde van de provinciale weg (Sprangweg op Hoevens gebied en Hoevenseweg op Ettens gebied, thans ook bekend als N 640) naar Etten.
 
In de tekening is de situatie aangehouden uit circa 1840, bij gebrek aan kaarten uit de jaren rond 1890, toen de ZNSM de lijn vanuit Breda naar Oudenbosch aanlegde. Zonder enige twijfel is de situatie in de jaren 1840-1890 amper veranderd, in tegenstelling tot die in de laatste halve eeuw, waarin van de oorspronkelijke bebouwing in de kom van Hoeven nauwelijks meer iets uit vroegere tijden behouden is gebleven.
 
Aan de hand van ruim twintig foto's en ansichtkaarten (meestal gereproduceerd uit jaarboeken van de plaatselijke heemkundekring 'De Honderd Hoeven') van de bebouwde kom, maken we een denkbeeldige reis door Hoeven en dat zo'n honderd jaar geleden.
 
 
25. Vanuit Oudenbosch reed de tram met een ruime boog vanuit de provinciale weg de Hofstraat op. Vóór 1927 lag het tramwegtracé op deze plek heel wat krapper (zie tekening). Helaas heeft de ZNSM hiervan nog geen tien jaar profijt gehad. Het voormalige tracé werd later beplant met bomen. Nog steeds is de boog met aanliggende sloot en grasveld aanwezig, maar alleen de drie bomen links van de boven de bebouwing uitpriemende kerktoren zijn tot op de dag van vandaag behouden gebleven. Foto uit circa 1940.
 
 
26. Vanaf het begin in 1890 lag er een ruime boog vanaf de Hofstraat naar het Laageind (later Sint-Janstraat). Linksachter, buiten beeld, staat het seminarie 'Bovendonk'.
 
 
27. Meteen na aankomst op het Laageind van Hoeven stond er vanaf 1906 rechts cooperatieve zuivelfabriek 'Helpt Elkander' en was er ook een wisselplaats voor de trams. Rechts, op een kopspoortje, staan drie goederenwagens. Waarschijnlijk kreeg de fabriek ook melk aangevoerd per tram, vandaar dat er pal vóór de fabriek een kort kopspoor lag. Overigens maakte dit spoortje eerder deel uit van een veel langer spoor in de richting van de nieuwbouw van het seminarie 'Bovendonk' in de jaren rond 1905. Uiteraard werden er bouwmaterialen van elders per tram aangevoerd.
 
 
28. Waar de 'melkontvangst' voor de Stoomzuivelfabriek 'Helpt Elkander' was, laat zich goed op zien. Ook duidelijk is het wissel naar het zijspoor te onderscheiden en het daarvan aftakkende kopspoortje, dat echter deels onder onkruid schuilgaat.
 
 
29. Naast de Stoomzuivelfabriek 'Helpt Elkander' stond de woning van de directeur. De 'melkontvangst' en de beide sporen zijn goed te onderscheiden.
 
 
30. Nogmaals is rechts de woning van de directeur van de stoomzuivelfabriek 'Helpt Elkander' te zien. Ook het wisselcomplex met zij- en kopspoor zijn te onderscheiden. Op de dag van vandaag is alleen het hoge deel van de vroegere directeurswoning te herken-nen als onderdeel van het pand op Sint-Janstraat 87.
 
 
31. Aan het andere einde van het zijspoor staat een lage en een hoge bakwagen (met zeil) te wachten op het laden en lossen.
 
 
32. Nogmaals een ansichtkaart met daarop een gesloten goederenwagen van de ZNSM. Uiterst rechts staat een huis met een bordje tussen voordeur en raam. Waarschijnlijk was het toen de naam van het ter plaatse gevestigde cafeetje.
 
 
33. Tot ver in de jaren tachtig werd dit huis nog steeds gekenmerkt met een naam, alleen stond toen het woord 'TRAMHALTE' aan de andere kant van de voordeur. Dat had overigens niets met de tram te maken, maar met een gelijknamige kunst- en antiekhandel.
 
 
34. Verderop in de Sint-Janstraat eindigde de wisselplaats ongeveer tegenover de nieuwe pastorie (uiterst links). Vervolgens stak het spoor over naar de noordzijde van de weg.
 
 
35. De nieuwe pastorie staat links markant in beeld. Rechts is het einde van de wisselplaats te zien, waarna het spoor schuin de weg zal oversteken. Overigens werd de pastorie aan het einde van de Tweede Wereldoorlog totaal vernield. Enkele jaren later is een stukje verder van de weg af een nieuwe pastorie gebouwd.
 
 
36. Een beeld van het fraaie kerkgebouw uit 1929 in Hoeven mag in dit verslag niet ontbreken. De foto is gemaakt op 19 juli 2021.
 
 
37. Een eindje verderop lag het tramwegtracé geheel aan de noordzijde van de weg en dat zou zo blijven tot de Haansberg bij Etten. Let op de beide panden midden in beeld.
 
 
38. Slechts een vijftigtal meters verder kijken we even terug in westelijke richting. De nieuwe kerk met pastorie is nog niet in aanbouw. Wel staat rechts al een nieuw woonhuis, dat op de vorige foto er nog niet was, maar tegenwoordig wel in zowat originele toestand, een unicum in Hoeven. Slechts vaag is te zien dat het tramspoor van links naar rechts gaat. De beide panden links (Sint-Janstraat 47 en 51), waarvan in het ene drukkerij Franciscus Schrauwen zat, tevens uitgever van ansichtkaarten) zijn goed te onderscheiden op de vorige foto.
 
 
39. Draaien we ons om, dan zien we de vroegere historische kern van Hoeven, waarvan inmiddels bijna niets is overgebleven. Links lag de vroegere herberg 'Het Hooghuijs'. Wat verderop was in het witte pand de pastorie van de R.K. Kerk gehuisvest, terwijl in de verte de toren van de bijbehorende kerk uit de vijftiende eeuw nog fier omhoog steekt.
 
 
40. Nadat de tramrails in de jaren 1936-1938 waren opgebroken, was alleen nog aan de nieuwe bestrating te zien, waar deze vroeger hadden gelegen. Overigens is van dit dorpsbeeld inmiddels niets meer overgebleven, behalve dan het witte pand, waarin destijds de pastorie van de R.K. Kerk was gevestigd.
 
 
41. Later kwam hierin het gemeentehuis en nadat de gemeente Hoeven was opgegaan in een groter verband werd dit onder andere het onderkomen van de Hoevense heemkundekring. De foto is gemaakt op 19 juli 2021, toen Hoeven vanwege wegreconstructie zowat geheel ontoegankelijk was.
 
 
42. Een vijftigtal meters verderop lag rechts de Markt (bij de auto). In vroeger dagen stond hier een waterpomp. Pal hiertegenover werd tussen 1905 en 1910 tot ver in de jaren twintig het agentschap van de ZNSM gevestigd, waarna er een benzinepomp werd gevestigd (links in beeld en ook al te zien op de vorige foto). Mogelijk zwaaide hier toen een zekere Voermans de scepter.
 
 
43. Korterbij gekomen, zijn de opschriften op de gevel al goed te lezen, enerzijds: 'Station Hoeven. Goederenkantoor van de Zuid-Ned. Stoomtramweg-Mij' en anderzijds wat groter: 'Station Stoomtram Hoeven'. Mogelijk zwaaide hier toen een zekere Voermans de scepter. Ernaast stond een kenmerkend pand met ervoor drie bomen.
 
 
44. Korterbij gekomen, zijn de opschriften op de gevel nog beter te lezen, enerzijds: 'Station Hoeven. Goederen Kantoor van de Zuid-Ned. Stoomtramweg-Mij' en anderzijds nog wat groter: 'Station Stoomtram Hoeven'. De cafébaas trad op als plaatselijke agent voor het goederenvervoer van de ZNSM. Mogelijk zwaaide hier toen een zekere Voermans de scepter.
 
 
45. Na 1934 zag de voorgevel van het café aan de Sint-Janstraat 16 er een stuk minder opvallend uit, slechts een bordje aan de dakgoot met daarop de letters 'BBA' en vermoedelijk het woord 'autodiensten' was alles, wat er nog af kon.
 
 
46. Kijken we in westelijke richting, dan zien we links de vroegere Markt met waterpomp, in de verte de herberg 'Het Hooghuijs', rechts achter de bomen lag het pand, waarin de agent van de ZNSM was gehuisvest en uiterst rechts het kenmerkend pand met ervoor drie bomen.
 
 
47. Kijken we in latere jaren terug in westelijke richting, dan zien we in de verte de torenspits van de nieuwe kerk, rechts de herberg 'Het Hooghuijs' en achter de boom het pand, waarin vroeger de agent van de ZNSM was gehuisvest. Foto uit circa 1940.
 
 
48. Inmiddels aanbeland in de Hoogstraat, zien we links het uit de vijftiende eeuw daterende gebouw van de Rooms-Katholieke Kerk, dat in de Tweede Wereldoorlog zwaar was beschadigd en later werd afgebroken, omdat er binnen het kleine dorp geen andere functie voor was te vinden. Het hoge gebouw ernaast was het oude raadhuis dat in de Tweede Wereldoorlog ook zwaar werd beschadigd. Omdat de vroegere pastorie in 1935 buiten gebruik was gesteld vanwege de bouw van een nieuwe, kon de gemeente hier haar intrek nemen. Aan het einde van deze Hoogstraat draait de weg in de richting Etten. Inmiddels was Hoeven, getuige de ijzeren masten in de straat, van elektriciteit voorzien. Foto uit circa 1940.
 
 
49. Terugkijkend vanuit de boog in het tramwegtracé naar Etten zijn rechts het oude raadhuis en het kerkgebouw te zien.
 
 
50. Terugkijkend vanuit de boog in het tramwegtracé naar Etten zijn rechts het oude raadhuis en het kerkgebouw te zien.
 
 
51. Vervolgens bleef de tramweg aan de noordzijde van de provinciale weg (Sprangweg op grondgebied van Hoeven en Hoevense-weg op grondgebied van Etten-Leur, nu beter bekend als N 640) rijden. Via de buurtschappen Lage Donk en Haansberg reed de tram tot op de Markt van Etten.
 
 
52. Vanaf 1890 tot in 1929 reed de tram tussen Etten naar Oudenbosch via het gehucht Haansberg. Dit betekende een zeer krappe boog met veel uitgaven voor het onderhoud van de bovenbouw (rails en dwarsliggers), zonder dat er inkomsten uit het reizigers-vervoer tegenover stonden.
In de late jaren twintig besteedde de ZNSM niet alleen geld in Oud Gastel (opheffen krappe boog tussen Steenstraat en Moleneind) en Hoeven (opheffen krappe boog ter hoogte van het seminarie), maar nog grotere uitgaven werden gedaan om de bottle-neck op de Haansberg volledig af te snijden. Helaas had de ZNSM er maar enkele jaren profijt van. Wel maakte de Provincie in de jaren dertig handig gebruik van deze strook grond. Die werd namelijk uitgebreid voor de reconstructie en verbreding van de provinciale weg tussen Etten en Hoeven.
 
 
53. Bij de aanleg van de het nieuwe tracé kwam er nog wel wat bij kijken. Een ploeg arbeiders is in 1928 bezig met voorbereidend werk voor de aanleg van het nieuwe tracé aan de Hoevenseweg ten zuiden van Haansberg. De boerderij stond destijds op het adres Haansberg 4.
 
 
54. Een ploeg wegwerkers is in 1928 bezig met de aanleg van het nieuwe tracé aan de Hoevenseweg ten zuiden van Haansberg. De boerderij stond destijds op het adres Haansberg 4.
 
 
55. Het nieuwe tracé voor de afsnijding ten zuiden van de Haansberg is nagenoeg gereed. De ballast (grint en zand) moet nog worden gestort. Gezicht in de richting Hoeven. Foto B.J. Dijkman, 1929.