Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Per tram van de Haansberg via Etten naar de Vaartkant

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) reed, op weg van Etten over Leur (Vaartkant) naar Princenhage. Met dank aan oud-collega Ad Kanters te Etten-Leur (Breda, * 15-07-1946, Breda, † 27-09-1922) voor zijn topografisch-historische bijdragen aan de in beeld komende panden (bijgewerkt 30-08-2023).

01. Vanaf 1890 tot in 1929 reed de tram tussen Etten naar Oudenbosch via de buurtschap Haansberg. Dit betekende een zeer krappe boog met veel uitgaven voor het onderhoud van de bovenbouw (rails en dwarsliggers), zonder dat daar extra inkomsten tegenover stonden. In de jaren twintig besteedde de ZNSM niet alleen geld in Oud Gastel voor het opheffen van de zeer krappe boog tussen de Steenstraat en het Moleneind (alsmede ook nog een krappe boog bij het seminarie Bovendonk in Hoeven), maar nog grotere uitgaven werden gedaan om de bottle-neck op de Haansberg op te heffen door deze volledig af te snijden.

Helaas heeft de ZNSM er maar enkele jaren profijt van gehad. Wel maakte Provinciale Waterstaat in de jaren dertig handig gebruik van deze strook grond voor het reconstrueren en verbreden van de provinciale weg tussen Etten en Hoeven.

02. Bij de aanleg van de het nieuwe tracé kwam nog wel wat kijken. Een ploeg arbeiders is bezig met het voorbereidende werk aan de Hoevenseweg ten zuiden van de Haansberg. De boerderij stond destijds op het adres Wijk I, nummer 3, later Haansberg 4 en bestaat anno 2021 nog steeds. Foto uit 1929 van B.J. Dijkman.

03. Een ploeg wegwerkers is bezig met de aanleg van het nieuwe tracé aan de Hoevenseweg voor de afsnijding ten zuiden van Haansberg. De boerderij stond destijds op het adres Wijk I, nummer 3, later Haansberg 4, en bestaat anno 2021 nog steeds. Foto uit 1929 van B.J. Dijkman.

04. Het nieuwe tracé voor de afsnijding ten zuiden van de Haansberg is nagenoeg gereed. De ballast (grint en zand) moet nog worden gestort. Gezicht in de richting Hoeven. Foto uit 1929 van B.J. Dijkman.

05. De fotograaf kijkt op 6 december 1961 vanaf de overweg in de richting van Haansberg. Van hieruit reed de ZNSM linksrijdend Etten in. Dat betekent dat de tramrails in vroeger dagen op de foto ter hoogte van de nieuwe afsluitboom rechts lagen (bij km 13,421 Rsd-Bd). Op die Sinterklaasdag was alles nog in normaal bedrijf met een wachtpost (km 13,426, Rsd-Bd, noordzijde) en handbediende bomen. Hij had zijn thuis in de overigens nu nog steeds bestaande woning (km 13,435, Rsd-Bd, noordzijde), die in 1946 was gebouwd na de vernieling van de vroegere wachterswoning door oorlogshandelingen.

Tot in 1963 werden aan weerszijden van elke overweg in een spoorweg met elektrische tractie portaalmasten geplaatst met het bord 'Aanraken Draden Levensgevaarlijk'. Maar vanwege het door (hooggeladen) vrachtauto's omverrijden of omvertrekken ervan werden deze na 1963 niet meer geplaatst (en zelfs bijna overal weggehaald). Dit was een eerste bezuinigingsmaatregel, omdat het spoorwegbedrijf in de rode cijfers was beland.

06. De wachterswoning is tegenwoordig bijna geheel aan het zicht ontrokken en dus nog nauwelijks te fotograferen. John Bas maakt e op 1 december 2022 nog een plaatje vanaf het poortje naar de voordeur.

07. Vanuit de richting Hoeven niet zover voorbij de spoorwegovergang rijst de toren van de Sint Lambertuskerk op. Uiterst rechts staat het pand met het adres Wijk A, nummer 62, later Markt 97. Bij de autochtone Ettense bevolking heet dit huis nog steeds 'Het Huis van Dokter Hermans'. Dit gedeelte van de Markt wordt nog steeds door velen 'Het Wipend' genoemd, een naam die refereert aan de wip, waarop gildebroeders gingen schieten. Ook de naam Wipakker (een huidige zijstraat van de Markt) herinnert hieraan. Duidelijk is ook te zien dat de tram op de Markt in Etten voldoende ruimte had. Ansichtkaart uit circa 1915.

08. Waar op de vorige ansichtkaart enkele Ettenaren en militairen staan te poseren voor de fotograaf is ongeveer de standplaats, van waaruit deze ansichtkaart werd opgenomen. Rechts staat het huis op het adres Wijk A, nummer 62, later Markt 97. Bij de autochtone Ettense bevolking heet dit huis nog steeds 'Het Huis van Dokter Hermans'. Maar nadat het werd omgebouwd tot een appartementencomplex heet het 'Villa Boerhaave' (let op: met dubbel a). Er staan nu nog steeds stoeppalen voor het huis, maar wel van een moderner model. Het huis links daarvan, met een witte voorgevel, stond op het adres Wijk A, nummer 86, later Markt 95. Het werd later gesloopt om de doorbraak van de Papenstraat mogelijk te maken. Ansichtkaart uit circa 1915.

09. Vanuit Hoeven kwam de tram linksrijdend de kom van Etten in. Op de Markt was genoeg ruimte, rijk voorzien van bomen met aan weerszijden wegen. Midden op de foto, tussen de bomen, is een deur met een rond bovenlicht te zien. Dat pand was destijds Wijk A, nummer 94, later Markt 88 en bestaat anno 2021 nog steeds. Alle andere huizen op de foto zijn inmiddels gesloopt en/of herbouwd. Foto uit circa 1920, collectie Stadsarchief Breda.

10. Wat verderop, midden in het dorp, lag op de Markt een wisselplaats met een lengte van circa 140 meter. Het wisselhandel stond een eindje van het wissel af. Van verre was al zien of het wissel recht of afbuigend lag. Het huis rechts stond op het adres Wijk A, nummer 45, later Markt 77. Links daarvan was Wijk A, nummer 44, later Markt 75, en was vroeger in gebruik als groenteveiling. De beide huizen kwamen later in handen van Cor Luijkx, die op nummer 77 een rijwielhandel begon en de voormalige groenteveiling ombouwde tot een garage voor zijn taxibedrijf. De beide huizen werden later afgebroken om een doorbraak te realiseren voor een in- en uitvalsweg voor een daarachter gebouwde nieuwe wijk. De straat van de doorbraak heette later Rochussenlaan. Tussen de twee bomen rechts is het 'Sint Paulushofje' te zien, Wijk A, nummers 28 t/m 43, later Markt 43 t/m 73. De wisselplaats lag ter hoogte van het 'Sint Paulushofje' en het 'tramstation' op de volgende ansichtkaart. Foto uit december 1932 van B.J. Dijkman.

11. Het lage gebouw links stond op het adres Wijk A, nummer 5b, later Markt 15. Het maakte deel uit van de 'Brouwerij Cambrinus', die daarachter was gevestigd. Het huis ernaast was Wijk A, nummer 6, later Markt 17 en nu in gebruik bij de 'Makelaardij Heijblom'. Naar rechts volgt Wijk A, nummer 7, later Markt 19, waarin jarenlang de stoffenzaak van Naantje Rijnen was gevestigd. In de andere helft van de twee-eenheid, Wijk A, nummer 8, later Markt 21, is nu het kantoor van advocaat Van der Borst gevestigd.

Midden op de ansichtkaart staat het 'Neêrlandsch Koffijhuis', annex 'Afspanning'. Midden boven hangt het bord met daarop de tekst 'Station Etten. Goederen Kantoor van de Zuid-Ned. Stoomtramweg-Mij'Want de eigenaar van het café trad op als plaatselijk agent voor de ZNSM. Bij hem kon je één of meer goederenwagens bestellen, als je bijvoorbeeld een lading stenen of hout of wat dan ook had te vervoeren of te bezorgen. Links op de wisselplaats is nog juist een goederenwagen met hekken als opbouw te zien, voor het vervoer van bijvoorbeeld vee, hooi of stro.

Overigens kon je bij de agent ook pakjes ter bezorging elders afgeven. Die gingen dan met de eerstvolgende reizigerstram via de conducteur mee naar een volgend tramstation, waar de plaatselijke agent die in ontvangst nam ter verdere bezorging.

Het 'Neêrlandsch Koffijhuis', annex 'Afspanning' is anno 2021 gesloten, maar binnenkort wordt een heropening verwacht. Destijds stond het pand op het adres Wijk A, nummer 9, later Markt 23. Ernaast lag het café 'In den Pelikaan' van Joh. Krens-Sanders. Dit pand, destijds Wijk A, nummer 10, later Markt 25, werd gesloopt om de Dreef een bredere aansluiting op de Markt te kunnen geven. Ansichtkaart uit circa 1915.

12. Het pand van het vroegere 'Neêrlandsch Koffijhuis', annex 'Afspanning' is nog wel als zodanig te herkennen, maar biedt toch geen historische uitstraling. De foto is gemaakt op 12 augustus 2021.

13. en 14. Pal tegenover het vroegere tramstation, annex 'Neêrlandsch Koffijhuis', annex 'Afspanning' staat sinds 1877 de R.K. Sint-Lam-bertuskerk, een neogotische driebeukige kruisbasiliek die in 1878 is ingewijd. De architect is P.J. van Genk. De kerk is al jaren een Rijksmonument. Voor de kerk staat een Heilig hartbeeld uit 1926. Links: Ansichtkaart uit 1915, collectie West-Brabants Archief. Rechts: Foto Marius Broos, 1 augustus 2023.

15. Eenmaal de wisselplaats voorbij gelopen en terugkijkend in noordelijke richting ziet de wandelaar van links naar rechts: het Huis 'De Linden' op het adres Wijk A, nummer 4, later Markt 9, in Etten bij de ouderen beter bekend als 'Het Huis van Dokter Mol'. Hij was de plaatselijke huisarts en kreeg landelijke bekendheid als (mede)oprichter van het 'Wit-Gele Kruis'. Ernaast liggen de panden Wijk A, nummer 5, later Markt 11, dan de poort met erachter Wijk A, nummer 5a, later Markt 13, en in omgekeerde volgorde de al bij de vorige ansichtkaart genoemde panden. Op de achtergrond (tussen de bomen) staat op de wisselplaats bij het tramstation nog een gesloten goederenwagen. Ansichtkaart uit circa 1920.

16. Komend vanaf de Markt draaide de tram met een ruime boog de (Oude) Bredas(ch)eweg op. Rechts van de boom staat het Huis 'De Linden' op het adres Wijk A, nummer 4, later Markt 9, in Etten bij de ouderen beter bekend als 'Het Huis van Dokter Mol'. Links van de boom was destijds het pand Wijk A, nummer 3, later Markt 5 en achter de boom Wijk A, nummer 3a, later Markt 7. Die twee werden later verenigd tot het restaurant 'De Zwaan'. Uiterst links stond de winkel van Coppens, Wijk A, nummer 2, later Markt 3 en afgebroken voor de toegang tot de nieuwgebouwde vleugel van het gemeentehuis. Ansichtkaart uit circa 1915.

17. Schuin tegenover het fraaie raadhuis draaide de tram de (Oude) Bredas(ch)eweg op. Vanaf hier lag het traject van de tram aan de zuidzijde van de weg tot in het centrum van Princenhage. Links staat de voormalige kerk van de Nederlands Hervormden, die nu 'Van Goghkerk' wordt genoemd, destijds bekend als Wijk A, nummer 285, later Markt 6. Daarnaast ligt de toenmalige kosterswoning op Wijk A, nummer 286, later Markt 4, waarin nu het 'Van Gogh-informatiecentrum' is gevestigd. Tussen kosterswoning en raadhuis staat het huisje, waarin destijds de gemeentelijke brandspuit werd opgeborgen en bekend stond als Wijk A, nummer 287, later Markt 2. Dit pandje is inmiddels omgebouwd tot Mariakapel. Op (Etten en Leur), Wijk A, nummer 1, later Markt 1, staat het voormalige gemeentehuis, dat sinds de bouw van het nieuwe stadskantoor 'Het Oude Raadhuis' wordt genoemd. Ansichtkaart uit circa 1925.

18. Schuin tegenover het fraaie raadhuis draaide de tram de (Oude) Bredas(ch)eweg op. De tramweg is in het wegdek slechts vaag te zien, zoals bij de vrouw links in beeld. Foto uit circa 1920, collectie Stadsarchief Breda.

19. Nogmaals een plaatje van het raadhuis in Etten, gezien vanuit de (Oude) Bredas(ch)eweg. Na de krappe boog lag het traject van de tram aan de zuidzijde van de weg tot in het centrum van Princenhage. Ansichtkaart uit circa 1935.

20. Een foto van nu biedt de kerk en het raadhuis met elk een toren(tje). De foto is gemaakt op 12 augustus 2021.

21. Nog een beeld van de kerk en het raadhuis. De foto is gemaakt op 1 augustus 2023.

22. Draaien we als wandelaar het hoofd nog wat verder naar links, dan zien we (behalve de naar links draaiende tramweg) de huizen op de 'Kop van de Markt' en een gedeelte van 'De Moeierboom'. Links staat Wijk A, nummer 229, later Markt 14 als winkel van juwelier Verkuijl en rechts daarvan Wijk A, nummer 230, later Markt 12, van rijwielhandel en loodgietersbedrijf Van de Corput. Wat verder naar achter ligt het pand Wijk A, nummer 231, later Markt 10, en rechts op de hoek, met zonnescherm, Wijk A, nummer 231, later Markt 8, café 'De Prins van Janssen'. Het witte pand geheel rechts is een huis aan de Bisschopsmolenstraat, die toen nog 'Meulenend' heette. Ansichtkaart uit circa 1915.

De lindenboom kent iedere Etten-Leurenaar als 'De Moeierboom'. Dat is een verbastering van 'Moederboom', omdat de scheuten van deze boom werden gebruikt om te stekken en nieuwe bomen te kweken. In 2020 werd de boom verkozen tot de mooiste van heel Nederland en bij de daaropvolgende Europese verkiezing bereikte deze een zevende plaats.

23. Het begin van de (Oude) Bredas(ch)eweg (ook wel 'Bredaschebaan' of 'De Baon' genoemd) betekende voor de tram en het overige verkeer op de weg een zeer nauwe doorgang, die bekend stond als 'De Pijp'. Ansichtkaart uit circa 1915.

Geheel links in beeld staat de winkel van smid Van Ierssel op Wijk A, nummer 220, later (Oude) Bredas(ch)eweg 10. De twee puntige schoorsteenkappen stonden op het huis Wijk A, nummer 223, later (Oude) Bredas(ch)eweg 4. Nu staat daar café 'De Klomp'. Het hoge huis, waarvan een deel van de zijgevel is te zien, lag op Wijk A, nummer 228, later Markt 16. Dat was het proeflokaal van Gobbens en werd 'De Zevenklapper' genoemd, omdat je daar zeven borrels kreeg voor slechts één gulden. Door de engte is heel mooi de kerk van de Nederlands Hervormden te zien.

24. en 25. Met het zicht op de fraaie kerk van de Nederlands Hervormden lag de tramweg van de ZNSM destijds vanaf de Markt naar het Liesbosch en Princenhage via de (Oude) Bredas(ch)eweg, links een beeld uit circa 1905 en rechts een uit circa 1935. Duidelijk is te zien dat in tussenliggende jaren de tramrails meer naar het zuiden zijn opgeschoven om het overige wegverkeer minder te hinderen.

Op beide foto’s is uiterst links de al eerdergenoemde winkel van smid Van Ierssel te zien. Op de linkerfoto bij de witte muur is ruimte gemaakt voor de bouw van proeflokaal 'De Zevenklapper' van Gobbens, dat op het beeld rechts heel duidelijk is te zien met grote reclames op de muur (over Damiaatjes en Van Nelle's koffie en thee). Uiterst rechts is een vlaggenstok te zien, behorend bij het vroegere postkantoor op Wijk A, nummer 164, later (Oude) Bredas(ch)eweg 7 en 9. Later werd dat het politiebureau, waarna het pand in 1980 werd afgebroken.

26. Midden in beeld staat, met vlaggenstok, het vroegere postkantoor op Wijk A, nummer 164, later (Oude) Bredas(ch)eweg 7 en 9. Later werd het gebouw een politiebureau (circa 1963-1967), waarna het pand in 1980 na een brand werd afgebroken. Links ligt de tramweg van de ZNSM. Ansichtkaart uit circa 1925.

27. Het fraaie beeld in Etten vanaf de (Oude) Bredas(ch)eweg, met rechts het postkantoor, later in gebruik als politiebureau (circa 1963-1967). Van alles wat op deze foto zichtbaar is, mocht in de jaren zestig en zeventig alleen de kerk en het raadhuis overblijven. Links ligt de tramweg van de ZNSM. Ansichtkaart uit circa 1935.

28. Nogmaals de (Oude) Bredas(ch)eweg, maar dan enkele decennia eerder, zo rond 1900. Links ligt de tramweg van de ZNSM. Ansichtkaart uit circa 1910.

29. Nogmaals de (Oude) Bredas(ch)eweg op dezelfde plek gefotografeerd, maar dan in 1957. Links lag de tramweg van de ZNSM.

30. Draaide de fotograaf zich een halve slag om in de richting Breda, dan zag hij rond 1920 een zeer landelijk dorp. Op de achtergrond ging de (Oude) Bredas(ch)eweg naadloos over in de Rijksweg van Breda naar het Tholenscheveer. Vaag is links in het geboomte het vroegere 'Hotel Roels', later bekend als 'Het Witte Paard' te zien.

Alleen in de bebouwde kommen van Princenhage, Etten, Roosendaal, Wouw en Bergen op Zoom werd gebruik gemaakt van de bestaande wegen. Die stukken werd op z'n Frans destijds als 'traversen' aangeduid, want eigenlijk vloeide de aanleg van de nieuwe Rijksweg in de jaren 1825-1840 nog voort uit de overheersing door Napoleon Bonaparte, een kwart eeuw eerder. Rechts ligt de tramweg van de ZNSM.

Het huis rechts met de klokgevel stond op Wijk A, nummer 212, later (Oude) Bredas(ch)eweg 26. Nu zit hier 'Dina Raamdecoratie'. Waar de vrouw in de deuropening staat, was destijds Wijk A, nummer 214, later (Oude) Bredas(ch)eweg 22. Daarin kwam later het 'Restaria De Baan'. Overigens is het driehoekige pleintje goed te zien op de kaart, die hieronder nogmaals is opgenomen.

31. Een beeld vanuit het westen op het vroegere postkantoor, later in gebruik als politiebureau (circa 1969-1973). In latere jaren werd het een kraakpand en deels door brand vernield, waarna het gebouw in 1980 ten prooi viel aan de slopershamer. Een honderdtal meters verderop in de straat is het vroegere 'Hotel Roels', later bekend als 'Het Witte Paard' te zien. De ZNSM had vroeger haar tramweg rechts in de bestrating. Foto Ben Steffen, 1980.

32. Iets verderop kwam 'Hotel Roels' goed in beeld. Rechts is nog het huis met de klokgevel (zie voorgaand beeld) te onderscheiden, en heel vaag de tramweg van de ZNSM.

33. 'Hotel Roels', destijds ambtelijk geregistreerd als Wijk A, nummer 178, en later (Oude) Bredas(ch)eweg 15, stond ook bekend als 'Non Plus Ultra' of 'Niet verder dan hier' of 'Verder (kun je) niet'. De vertaling 'onovertroffen' is echter onjuist. Heel vroeger was dit een 'Afspanning', waar paarden werden gewisseld voor de diligencediensten. Het pand stond aan de driehoekige ruimte ten noorden van de (Oude) Bredas(ch)eweg, toen ook 'Oranjeplein' genoemd. Veel later kwam het bedrijf bekend te staan als 'Het Witte Paard'.

34. De naam 'Non Plus Ultra' ('Niet verder dan hier') stond ook boven de grote deur van de schuur rechts, waar een paard en rijtuig met koetsier en andere mensen staan. Op de zijmuur van de schuur, tussen de (drie maal twee) raampjes staat in zwarte letters: 'Halte der stoomtram', en daarboven 'Etten'. Eenmaal dit punt gepasseerd, was je Etten voorbij en stond je midden in het vrije veld tussen de landerijen. Rechts ligt de tramweg van de ZNSM. Ansichtkaart uit circa 1910.

35. Een blik op de zijkant van 'Non Plus Ultra', waar het woord 'halte' is te lezen (en buiten beeld rechts nog 'der stoomtram' staat. Ansichtkaart uit circa 1910.

36. Staand naast 'Non Plus Ultra' (rechts) en nog verder terugkijkend in de richting van het centrum van Etten is links, aan de zuid-zijde van de (Oude) Bredas(ch)eweg, de tramweg van de ZNSM te zien. Overigens had 'Non Plus Ultra' in nog vroegere jaren een erker naast de voordeur.

37. Na het driehoekige 'Oranjeplein' kwam je in de tijd van de stoomtram al snel buiten de toenmalige bebouwde kom van Etten en volgde je de Rijksweg, die in de jaren 1825-1830 was aangelegd met aan weerszijden oude en volop schaduwgevende eikenbomen. Een topografische kaart uit circa 1925 laat buiten de bebouwde kom een dikker aangezette Rijksweg tussen Breda en Etten zien met het woord 'Stoomtram' erlangs. Het kruispunt rechts is dat aan de Vaartkant (km 8,65), van waaruit tot circa 1925 een paardentram van de ZNSM naar en van Leur reed.

38. Op 31 oktober 1961 maakte fotograaf Jan Sturm uit Roosendaal een beeld van de oude Rijksweg, juist aan de oostzijde van Etten, op een doordeweekse dag. Zo stil als het er toen was, zo druk was het al tein jaar later. De tram reed in vroeger dagen rechts van de weg, ongeveer op de plaats waar de fotograaf in 1961 nog kon staan.

39. Terugkijkend vanaf het kruispunt bij de Hoge en Lage Neerstraat in de richting Etten, zien we in de verte rechts de afbuiging van de Rijksweg naar het centrum van Etten en uiterst links nog de toren van de kapel van ''t Withof' aan de Bisschopsmolenstraat. Links, aan de zuidzijde van de Rijksweg, binnen de bomenrij, lag destijds de tramweg van de ZNSM. Foto C.Th. Lohmann, 9 oktober 1963.

40. Waar de Rijksweg de (Hoge) en (Lage) Vaartkant kruiste, lag een wisselplaats voor de stoomtram. Het wissel aan de westzijde gaf aansluiting op de paardentram naar en van Leur. Hoogstwaarschijnlijk stond de paardentram steeds te wachten ter hoogte van het café 'Lage Vaartkant'. Alleen dan bleef immers een kruising van twee stoomtrams mogelijk op de wisselplaats. Het wissel was overigens alleen noodzakelijk voor het doorgaande goederenvervoer naar en van (de haven in) Leur.

41. Gezicht op de kruising Rijksweg en (Lage) Vaartkant met het café 'Lage Vaartkant' op de noordoostelijke hoek. Om het passeren van een tram naar en van Leur mogelijk te maken, had het café een afgeschuinde hoek. Foto C.Th. Lohmann, 29 oktober 1965.